Sân khấu truyền thống cần đổi mới và bứt phá

Vở tuồng Sắt son một lòng của Nhà hát Tuồng Việt Nam.

Nhìn vào đội ngũ tác giả sân khấu hôm nay, không khỏi giật mình vì những người được xem là “trẻ” cũng đã ngoài 50 tuổi. Năm 2015, sự ra đi đột ngột của nhà viết kịch Trần Đình Văn, con trai “vua chèo” Trần Đình Ngôn, ở tuổi 41 là tổn thất lớn cho cả làng chèo Việt Nam khi anh được đánh giá là cây viết trẻ chủ lực. Sân khấu tuồng phía nam chỉ nổi lên nhà biên kịch Sĩ Chức, còn tuồng phía bắc hiện thiếu vắng người đảm đương. Cải lương cũng rơi vào tình cảnh tương tự. Dù những trại sáng tác hằng năm được tổ chức vài đợt, kịch bản mới vẫn ra đời nhưng chưa đáp ứng được tiêu chí hay, mới mẻ. Để giải quyết tạm thời tình trạng này, các loại hình sân khấu truyền thống đã tìm đến kịch nói để chuyển thể. Nhưng đây cũng là thách thức lớn, vì để tìm được những người có đủ hiểu biết và tài năng chuyển thể, khó như mò kim đáy bể. Giới làm nghề vẫn buồn về tình trạng kịch “cắm” chèo, kịch “cắm” cải lương là vì vậy.
Nhìn vào Cuộc thi sân khấu cải lương chuyên nghiệp toàn quốc năm 2015 diễn ra tại Nhà hát Cao Văn Lầu, tỉnh Bạc Liêu, dễ nhận thấy trong số 33 vở diễn của 27 đơn vị nghệ thuật dự thi, hai tên tuổi Hoàng Song Việt và Đăng Minh góp mặt ở vai trò chuyển thể không dưới mười vở diễn. Tất cả những điều này giải thích tại sao trong các liên hoan, hội diễn, số lượng tác phẩm dự thi luôn lên tới vài chục vở, nhưng không ít đoàn dựng chung một kịch bản. Đã thế, người xem còn có cảm giác nhiều đoạn diễn ở vở này na ná vở kia. Ấy là bởi xét cho cùng, sân khấu truyền thống thời gian qua chỉ có từng ấy tên tuổi đứng vai đạo diễn. Phía nam chỉ có nghệ sĩ nhân dân (NSND) Huỳnh Nga, NSND Trần Ngọc Giàu, NSND Đoàn Bắc; còn ngoài bắc vẫn chỉ thấy bộ ba “Giang - Hùng - Huyền” (NSND Doãn Hoàng Giang, NSND Lê Hùng, NSND Xuân Huyền), chèo có thêm NSND Bùi Đắc Sừ. Họ là những nghệ sĩ hội tụ cả tài năng và kinh nghiệm, tiếc rằng đều đã ở tuổi “mắt mờ, chân chậm”, khó thoát khỏi phong cách dàn dựng vốn đã được định hình qua năm tháng. Đội ngũ tác giả, đạo diễn sân khấu hiện khan hiếm tới mức, họ vừa làm thầy, vừa làm thợ. Thế nên, ở không ít cuộc thi, hội diễn, xảy ra tình trạng người có tác phẩm dự thi đồng thời ngồi ghế giám khảo, gây bức xúc dư luận.
Chưa kể, sân khấu truyền thống còn vắng lớp diễn viên kế cận, nhất là những diễn viên giỏi để “gìn vàng, giữ ngọc”. Có lẽ không cuộc thi tìm kiếm tài năng trẻ nào ở nước ta lại quy định độ tuổi thí sinh dưới 33 như ở sân khấu truyền thống. Theo số liệu trong đề án nghiên cứu của Cục Nghệ thuật biểu diễn, số diễn viên, nhạc công độ tuổi từ 20 đến 25 ở các đơn vị sân khấu cả nước chỉ chiếm tỷ lệ 5,6%, và từ 25 đến 30 tuổi cũng chỉ chiếm 42,3%. Hà Nội vốn là đầu mối tập trung của các đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp hàng đầu cả nước. Song, theo báo cáo tổng kết năm 2014 của Phòng biểu diễn nghệ thuật, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nội (nay là Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội), trong số gần 400 nghệ sĩ, diễn viên của các đơn vị nghệ thuật ở Thủ đô, số người dưới 30 tuổi chỉ chiếm 8%, từ 30 đến 50 tuổi chiếm 70%, hơn 50 tuổi chiếm tới 21%. Một bất cập dễ nhận ra nhưng chưa được giải quyết là hiện tồn tại nhiều diễn viên, nhạc công đã hết tuổi làm nghề nhưng chưa đến tuổi nghỉ hưu. Xét về chỉ tiêu biên chế được giao, các đơn vị nghệ thuật vẫn đủ quân số, song trên thực tế khan hiếm trầm trọng nguồn nhân lực sung sức khi triển khai dàn dựng và biểu diễn tác phẩm.
Theo ông Phạm Ngọc Tuấn, Giám đốc Nhà hát Tuồng Việt Nam, đã nhiều năm nay, Nhà hát không thể tuyển được các diễn viên, nhạc công trẻ bởi ngay từ “đầu vào” tại Trường đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội đã vô cùng khan hiếm thí sinh theo học. Không riêng gì tuồng, mà chèo, cải lương, kịch hát dân tộc… cũng rơi vào tình trạng tương tự. Mặc dù nhiều năm qua, Nhà nước đã ưu đãi giảm 70% học phí cho sinh viên theo học ngành sân khấu truyền thống, hằng tháng còn có thêm tiền bồi dưỡng nghề, được cấp quần áo tập và các phương tiện học tập khác nhưng số lượng thí sinh thi vào các chuyên ngành nghệ thuật dân tộc vẫn ngày càng giảm. Năm 2015, Trường đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội đặt chỉ tiêu tuyển sinh 45 diễn viên sân khấu kịch hát, nhưng rốt cuộc chỉ tuyển được 15 diễn viên chèo, 11 diễn viên cải lương, tám diễn viên cho múa rối; nhạc công sân khấu kịch hát đặt 15 chỉ tiêu, nhưng chỉ tám thí sinh trúng tuyển; ngành đạo diễn sân khấu cũng chỉ tuyển được bảy so với chỉ tiêu là 12 thí sinh… Hiện trạng này dẫn đến chất lượng đầu vào của sân khấu truyền thống không thể bảo đảm. Đó cũng là nguyên nhân khiến lực lượng kế cận của sân khấu vốn đã thiếu lại còn yếu về chuyên môn nghiệp vụ. Báo cáo của Phòng biểu diễn nghệ thuật, Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội cho biết, năm 2014, số cán bộ, diễn viên có trình độ đại học ở các đơn vị nghệ thuật trên địa bàn Thủ đô chỉ chiếm 21%, trình độ trung cấp là 40% và chưa qua đào tạo chiếm 38%. Thực tế này đặt ra nhiều điều phải suy nghĩ, nhất là khi sân khấu dân tộc, xưa nay vẫn được gìn giữ qua hình thức trao truyền từ thế hệ trước đến thế hệ sau.
Chủ động “giải cứu”
Xuất phát từ thực tế không thể trông chờ hoàn toàn vào cơ sở đào tạo, cho nên thời gian qua, một số nhà hát đã chủ động tuyển sinh để nâng cao chất lượng nhân lực đầu vào, đồng thời chịu trách nhiệm đầu ra để tạo nguồn cho chính mình. Được sự hậu thuẫn của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, năm 2014, Nhà hát Chèo Việt Nam, Nhà hát Tuồng Việt Nam, Nhà hát Cải lương Việt Nam, Nhà hát Ca Múa Nhạc Việt Nam đã thí điểm tự chủ tuyển sinh và đào tạo diễn viên, để năm 2018 có thể cho “ra lò” những tài năng trẻ đủ điều kiện biểu diễn trên sân khấu. Theo đó, Nhà hát Chèo Việt Nam đề xuất 20 chỉ tiêu diễn viên; Nhà hát Tuồng Việt Nam đề xuất 20 nhạc công, 10 diễn viên; Nhà hát Cải lương Việt Nam đề xuất 20 diễn viên, 15 nhạc công; Nhà hát Ca Múa Nhạc Việt Nam đề xuất chỉ tiêu 40 diễn viên. Để thực hiện điều này, các nhà hát đã đến nhiều địa phương, trực tiếp lựa chọn những ứng viên có đủ điều kiện. Bên cạnh đó, phối hợp Trường đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội mời những nghệ sĩ gạo cội của sân khấu truyền thống “truyền lửa” cho các học viên. Đến nay, dù công tác tuyển sinh, đào tạo vẫn còn gặp khó khăn, chẳng hạn: Nhà hát Cải lương Việt Nam chỉ chọn được sáu thí sinh đạt yêu cầu; Nhà hát Ca Múa Nhạc Việt Nam chỉ tuyển được 10 diễn viên múa, 20 diễn viên hát dân ca, ít hơn nhiều so với chỉ tiêu; Nhà hát Tuồng Việt Nam sau một năm cũng “rơi rụng” mất năm học viên vì không thể tiếp tục theo học. Những nỗ lực này dù sao vẫn đem đến tín hiệu đáng mừng cho việc bổ sung gấp diễn viên sân khấu truyền thống.
Thêm một tin vui, mới đây, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký quyết định phê duyệt Đề án “Đào tạo diễn viên, nhạc công cho các đơn vị nghệ thuật tuồng, chèo, cải lương và dân ca kịch chuyên nghiệp trong cả nước giai đoạn 2016-2020”. Theo đó, việc tuyển sinh sẽ được thực hiện tại 35 tỉnh, thành phố và áp dụng ngay từ năm 2016 với tuồng và chèo, tiếp đến là cải lương và dân ca kịch từ năm 2017. Dựa trên đề xuất tuyển sinh từ nhu cầu thực tế, Cục Nghệ thuật biểu diễn sẽ phối hợp các đơn vị nghệ thuật, các chuyên gia và cơ quan liên quan tổ chức vòng chung tuyển. Điểm mới là Đề án đã chú ý đến đặc thù tuổi nghề của diễn viên sân khấu khi đưa ra quy định tuyển sinh học viên từ 14 đến 15 tuổi. Như vậy, sau thời gian đào tạo bốn năm với tuồng, ba năm với các loại hình còn lại, các em sẽ trở thành những diễn viên trẻ ở độ tuổi từ 17 đến 18. Đây cũng là tuổi “vàng” để dấn thân và cống hiến cho sân khấu. Nhằm tránh tình trạng học viên bỏ học giữa chừng, Đề án cũng quy định rõ những quyền lợi, trách nhiệm của học sinh và gia đình, bao gồm ưu đãi miễn học phí, lo ăn, ở, chế độ học bổng…
Để lấp “khoảng trống” về đội ngũ sáng tác, những năm qua, ngành văn hóa và các hội sân khấu chuyên ngành đã tích cực “đặt hàng” và thường xuyên mở trại sáng tác kịch bản. Hướng đi này đã phần nào mang đến kết quả tích cực, song dường như chưa thể đáp ứng đòi hỏi tự thân của sân khấu. Năm nào cũng có vài ba trại sáng tác, nhưng hầu như quanh đi quẩn lại chỉ từng ấy gương mặt. Để tham dự trại, các tác giả chỉ cần được thông qua đề cương, mà khoảng cách từ đề cương tới kịch bản hoàn thiện còn xa, cho nên có trường hợp, trại sáng tác đã kết thúc từ lâu nhưng kịch bản vẫn chưa thành hình, chưa kể, kịch bản có thể sử dụng từ trại không nhiều. Một nhà viết kịch lâu năm từng trăn trở: Trại sáng tác nào cũng cho ra đời những kịch bản mới, nhưng phần lớn sau đó được xếp vào kho để rồi lãng quên. Suy cho cùng, trại sáng tác chỉ là “bà đỡ” của những kịch bản, còn kịch bản có trở thành vở diễn hay không lại phụ thuộc vào các đơn vị nghệ thuật. Trong khi đó, không phải đơn vị nào cũng dám chọn kịch bản của những người mới để dàn dựng, phần lớn đều tìm đến những tác giả đã thành danh, hoặc nhờ các đạo diễn trung ương tìm hộ kịch bản cho khỏi “đổ”. Thêm nữa, xu hướng lựa chọn hầu như dồn vào những kịch bản “lành”, ít gây tranh luận, tránh đụng chạm, lại chịu sự tác động của hàng loạt yếu tố khác như quan hệ, lợi ích…, cho nên lâu nay, chỗ thiếu kịch bản vẫn thiếu mà chỗ thừa vẫn thừa.
Nhà viết kịch, NSƯT Bằng Thái cho biết, mỗi tác giả có sở trường ở từng thể loại sân khấu riêng, cho nên các đơn vị nghệ thuật cần nắm được thế mạnh của từng người để đặt hàng kịch bản, tránh tình trạng lúc nào cũng chỉ nhắm tới vài tác giả để rồi vẫn có kịch bản nhưng thiếu kịch bản hay. Đối với đội ngũ đạo diễn cũng vậy, cần tạo điều kiện để các đạo diễn trẻ có cơ hội làm nghề, cọ xát để trưởng thành, bởi đạo diễn đã thành danh, dù tài mấy cũng khó lòng làm hay cùng lúc cả chục vở. Một trong những nguyên nhân khiến sân khấu truyền thống lâu nay khó thoát khỏi sự cũ kỹ, nhàm chán, theo NSND Trần Ngọc Giàu, còn do kịch bản của ta ít thay đổi cấu trúc. Khi công tác biên kịch và thói quen xử lý không gian, thời gian ít thay đổi sẽ dẫn đến hình thức vở diễn đơn điệu. Sân khấu đang rất cần những thử nghiệm để đổi mới và bứt phá.
Với tinh thần này, mới đây, lần đầu tiên Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam đã tổ chức Trại sáng tác kịch bản Sân khấu thử nghiệm nhằm tạo bước đệm quan trọng cho việc tổ chức Liên hoan quốc tế sân khấu thử nghiệm lần thứ ba năm 2016. Trại sáng tác đã mở rộng diện mời tham gia, khuyến khích cả những tác giả “mới toanh”. Cách làm mới này đã khuyến khích, tạo động lực để các tác giả phát huy sức sáng tạo và cho ra đời những kịch bản phần nào đáp ứng được tiêu chí mới, độc đáo, chẳng hạn: kịch bản chèo của tác giả đã ngoài 80 tuổi Thanh Lương diễn tả một tích của sân khấu cổ điển châu Âu, hay kịch bản được viết tích hợp cho nhiều loại hình như xiếc, âm nhạc... của tác giả Mai Thắm... Để tìm “đầu ra” cho kịch bản, sau khi trại sáng tác kết thúc, văn bản giới thiệu kịch bản được Hội gửi tới các đơn vị nghệ thuật trên cả nước. Hội còn tổ chức các buổi đọc kịch bản cho các đạo diễn, chỉ đạo nghệ thuật ở các đơn vị nghe, nhằm tạo cầu nối giúp kịch bản hay có cơ hội lên sàn diễn. Trại sáng tác lần này được xem là hướng đi mới cần phát huy để đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn sân khấu.

Nguồn: ND